RAWEYÊN LÊKERAN
Rawe nîşandayîna teşeya lêkeran e. Qertaf û hêmanên ku wateya dem û xwestekê didin lêkeran, qertafên raweyê ne.
Raweyên Demê
Raweyên demê di hevokê de deman nîşan didin. Ango dema ku karek dê pêk bê, pêk tê yan jî pêk hatiye nîşan didin. Hemû demên borî û hinek raweyên daxwaz û xwestekî li ser bingeha rayeka dema borî ava dibin.
- Dema Boriya Têdeyî(Diyar)
Dema ku bûyerek di demeke diyar û nêz de pêk hatibe, ew dem dema boriya têdeyî ye. Dema ku qertafên raderîn ji lêkerên resen bên avêtin, teşeya dema boriya têdeyî ya li gorî kesê sêyemin û yekjimar derdikeve holê. Forma pêkanîna dema boriya têdeyî wiha ye;
Rayeka Dema Borî +Qertafa Cînavkên Kesane
Di lêkerên negerguhêz de ji ber ku bireser nîn e, lêker li gorî kirdeyê tê kişandin. Di hevokên van lêkeran de kirde navdêr û cînavkên xwerû ne.
Mînakên ji bo lêkerên negerguhêz ev in.
Lêkerên Xwerû Lêkerên Pêkhatî
Ez hatim. Ez raketim
Tu hatî. Tu raketî.
Ew hat. Ew raket.
Em hatin. Em raketin.
Hûn hatin. Hûn raketin.
Ew hatin. Ew raketin.
Mînakên ji bo lêkerên gerguhêz
Di lêkerên gerguhêz de kirde navdêr û cînavkên tewandî ne. Lêker li gorî bireserê têne kişandin.
Lêkerên Xwerû Lêkerên Pêkhatî
Min tu dîtî. Min tasek dew vexwar.
Te ez dîtim. Te tasek dew vexwar.
Wê ew dît. Wê tasek dew vexwar.
Me hûn dîtin. Me tasek dew vexwar.
We em dîtin. We tasek dew vexwar.
Wan ew dîtin. Wan tasek dew vexwar.
Di demên borî de neyînî
Di hemû demên borî de ji bo ku lêker bên neyînîkirin qertafa neyînîyê di forma “ne”yê de tê bikaranîn. Qertafa “ne-“yê beriya lêkerê tê û bi lêkerê ve tê nivîsîn.
Mînak:
Zîlanê pênûsa xwe neda.
Siyabendî Xecê nedît.
Ew îsal jî neçûn gundê xwe.
Bedirxan ji ber dijminê xwe nereviya.
Em bi dizan nehisiyan.
Nesekinî zimano, rehet nebû cano.
Nîşe: Di dema borî de lêkera hevoka me dema pêkhatî(pêşqertav) be qertafa me ya neyîniyê “ne-“ dikeve navbera qertaf û rayek lêkerê.
Mînak:
Berîvanê bi şevê raneket.
Wî pakêta demokrasiyê venekir.
Te agirê newrozê vênexist.
Dema Boriya Dûdar(Nediyar)
Dema boriya dûdar ji bo bûyereke berî niha di demeke nediyar de pêk hatibe tê bikaranîn. Ev dem bi alîkariya “rayeka dema boriya têdeyî” û qertafa “-e” yê pêk tê. Qertafa “e”yê di lêkerên yekjimar de yên ku bi dengdêrê diqedin de teşeya “-iye” digire. Her wiha di lêkerên pirjimar ên ku bi dengdarê diqedin de teşeya “-ne” yê û yên ku bi dengdêrê diqedin de jî teşeya “-ine”yê digire.
Amrazên ku teşeya dema boriya dûdar pêk tînin ev in:
Rayeka Dema Boriya Têdeyî +Qertafa –e, iye û ne/ine.
Mînak:
Eqît çûye çiyê.
Te Cinawirê Gola Wanê dîtiye?
Wan şer kiriye û li hev hatine
Hişyarî: Di vê demê de di kişandina kesê duyemîn ê yekjimar de aloziyek derdikeve pêşberî me. Li gorî rêzikê, rayeka boriya têdeyî ya lêkerê piştre qertafa kesandinê “-î”, piştre jî qertafa boriya dûdar “e” tê. Dengê alîkar “y” dikeve navbera du dengdêran û “î” ya berî “y”ê jî nerm dibe, dibe “i”. Li gorî vê rêzikê divê dirûvê lêkera kişandî wisa be;
Rader Forma Dema Boriya Dûdar
Dîtin Zozanê tu dîtiyiye.
Avêtin Xwediyê kar tu jê avêtiyiye.
Xwarin Ma guran tu xwariyiye?
Lê belê di zimên de formeke wisa nîn e. Li şûna wê lêker bi dirûvê “kiriye, ketiye, avêtiye, dîtiye” derdikeve pêşberî mirov. Bi vê yekê re jî kesê duyem ê yekjimar û kesê sêyem ê yekjimar dibin yek.
Mînak:
Kesê duyem Kesê sêyem
Tu hatiye. Ew hatiye.
Tu ketiye. Ew ketiye.
Zozanê tu dîtiye. Zozanê ew dîtiye.
Hevalan tu nedîtiye. Hevalan ew dîtiye.
Neyîniya dema boriya dûdar
Mînak:
Lêkerên xwerû Lêkerên pêkhatî
Ez nehatime. Min ew venegerandiye.
Tu nehatiye. Te ew venegerandiye
Ew nehatiye. Wî tu venegerandiye.
Em nehatine. Me ew venegerandiye.
Hûn nehatine. We em venegerandine.
Ew nehatine. Wan ez venegerandime.